Środki zapobiegawcze to przewidziane w polskim prawie narzędzie prawno-karne służące temu, aby zapobiec zdarzeniom mogącym mieć negatywny wpływ na właśnie tocząca się sprawę. Stosowane są one, gdy istnieje prawdopodobieństwo, że osoba podejrzana lub oskarżona w danym procesie, może chcieć doprowadzić do takiego obrotu sprawy, który zakończy się uniewinnieniem lub umorzeniem postępowania.
Środki zapobiegawcze stosuje się zgodnie z art. 249 Kodeksu Postępowania Karnego. Stanowi on, że sąd może zastosować środki zapobiegawcze, aby zabezpieczyć prawidłowy przebieg postępowania, jak również, w wyjątkowych sytuacjach, w celu zapobieżenia popełnieniu przez oskarżonego lub podejrzanego kolejnego poważnego przestępstwa. Jednakże można je zastosować tylko wtedy, gdy dotychczas zebrane dowody świadczą z dużym prawdopodobieństwem, że oskarżony rzeczywiście popełnił zarzucane mu czyny.
Rodzaje środków zapobiegawczych:
- poręczenie majątkowe;
- areszt tymczasowy – korzysta się z niego w przypadku uzasadnionego podejrzenia, że oskarżony lub podejrzany może utrudnić prowadzenie śledztwa poprzez ucieczkę z kraju, nakłanianie innych uczestników procesu do fałszywych zeznań, zastraszanie ich lub utrudnianie czynności w inny sposób;
- dozór policyjny – na przykład w formie zakazu opuszczania określonego miejsca pobytu, stawiennictwa w organie dozoru lub informowania o zmianie miejsca pobytu;
- zakaz opuszczania kraju;
- poręczenie społeczne, np. osoby godnej zaufania;
- środki zapobiegawcze z artykułu 276 KPK, w tym zawieszenie w czynnościach służbowych, pozbawienie prawa do wykonywania zawodu czy powstrzymania się od wykonywania określonych czynności.
Podział środków zapobiegawczych:
- izolacyjne – np. areszt tymczasowy,
- nieizolacyjne – np. poręczenie majątkowe lub społeczne, dozór policyjny, zakaz opuszczania kraju
- przymusowe – stosowane w celu zapewnienia prawidłowego przebiegu postępowania.
Przed zastosowaniem środków zapobiegawczych należy przysłuchać oskarżonego. Środki te można stosować aż do rozpoczęcia odbywania kary przez skazanego.